sur le pont du moulin
Ar Bont er Velin

Nozvezh an Nedeleg (nuit de Noël)

nozeh
Nozvezh an Nedeleg
(Loeiza ar Meliner. Langedig 1887-An Oriant 1977. "Ar Bont ar Velin", Embannadurioù Dihunamb,1938 p. 163-172. Embannet da gentañ, berroc'h, e "Dihunamb" 30, Kerzu 1907)

Arru e oa ar miz diwezhañ ag ar blez : devezhioù berr ha teñvel ; nozvezhioù hir ha sklasus. Al loar en he ment a splanne melen ha goapus àr an douar karnet, hag an avel sklivennek, é c'hwitellat er gwez, a zistage azoc'hte an del sec'h chomet doc'h ar barroù hag o lakae da zarnijal èl evnedigoù pennfollet. Yen-bras e oa.

Met deiz kent an Nedeleg, setu kouezhet an avel ha habaskaet an amzer. Erc'h a gouezhas, hag, e korf ur berrik amzer, ne oa mui anad nag a skoasell, nag a gleuz : plaen ha gwenn e oa ar maezoù-holl.

Ne oa ket tu da labourat er-maez. Tiegezh Kêrvran en doa em dolpet, kentizh èl an teñvel, tro-ha-tro d'an oaled. Ar mevel bras en doa lakaet er siminal skod an Nedeleg, ur pikol revr derv, gouarnet er c'harrdi a-c'houde an hañv. En-dro dezhañ e oa paket, en o sav, rondin ha briñsad sec'h.

Jannig, ar veme, he doa c'hwezhet an tan, get un dornad helest, ha doc'htu en doa em ledet ar flamm er bern koad sec'h en ur voudal. Bravat ur gaouad tan ! Na bourrapl bout azezet àr ar brichoù en-dro dezhañ, é koaniiñ get bara "bonimal" lardet mat get mel pe amanenn fresk, reve c'hoant pep unan !

Ur potevad chistr dous a oa e-tal ar mevel bras ha kentizh ma veze goulleet, eh ae d'er c'hargiñ d'an ti-chistr. Blezad chistr a oa : blezad levenez a oa daet getañ.

A pa oa predet, holl an dud o doa em stardet muioc'h c'hoazh trema an oaled beta ken na vehe bet mall dezhe kemer hent ar vourc'h, evit monet d'an overenn a greiznoz.

Ha koulz e vo ret monet rak difonn e vo ar c'herzhed get an troc'had erc'h a zo.

Noz an Nedeleg ne vez ket labouret e-pad ar filaj ; setu perak Mazhev, e lec'h tapout e vec'h kouarc'h da dilha, en doa azezet àr un tous kozh e-tal an tan, adal da Jannig, ar vamm-gozh, evit gober e gornad butun. Ar bugul-saout en doa kavet e lec'h, àr e flutigoù, etre daoulin ar mevel, ha bec'h a lakae da zuiñ e votou-koad get duadur paelon, e-sell ag an overenn.

"Poanius e vo kerzhet, en hentoù-se henoazh, get an erc'h." eme Jannig. "N'hellahen ket-me atav, na bout e karahen, monet betek ar vourc'h."

"Graet am eus hent get ar rozell, beta lein ar menez." a respont Mazhev.

"Mat hoc'h eus graet, ma faotr, botezadoù a-walc'h a stlejahet en ivarzhoù a za goude.

Diwallit atav, bugale, a pa vehet é tonet d'ar gêr, a gouezhel en un toull bennak hag a chomel en erc'h. Anavet em eus ur c'hrouadur hag en doa fariet èl-se hag a oa chomet da vervel en ur vengleuz gozh, lonket d'an erc'h."

"Nend eo ket c'hoazh tev er-walc'h an troc'had alkent, meme," a lâr ar mevel, "evit derc'hel un den ; 'met ha mezv e vehe."

"Estroc'h evit get an dud vezv e tegouezh droug, Mazhev. Gwelet e vez tud yaouank e-kreiz o ampartiz é kouezh ha re gozh èldon-me, skuizh an holl gete, é chomel àr an douar da steurmiñ ar re 'rall…"

A pa oa losket he c'hornad butun d'ar boufam – rak butunat a rae ivez en arbenn ag he droug daoulagad – hi a skarzhas he c'horn àr hec'h ivin meud kleiz hag a ziskennas diàr he skabev evit lâret ar bedenn. Kentizh an holl ober èlti hag em lakaet da respont d'o zro.

Goude ra bedenn, setu-hi ha lâret :

"Eh an da'm gwele, bugale ; sourriñ a ra ar c'housked àrnon. Tuchant e vo mall er-walc'h d'ar re a ya d'an overenn em alej ha kemer an hent.

Peogwir e chomit-c'hwi er gêr, Mazhev, n'ankouait ket a lakaat plouz fresk edan al loened hag a reiñ bep a vrec'had foenn dezhe àr-dro kreiznoz. N'ankouait ket an daou ejon a zo er c'hraou d'an diaz ; roit ur vrec'had vat d'ar re-se. E ti ma zad em eus gwelet ober èl-se bep blez…"

"Mechal petra a arruahe get ar re na rahent ket an dra-se ? a c'houlennas Mazhev, en ur vousc'hoarzhet goapus un tammig.

"Ne ouian ket, ma faotr, na dober erbet ne'm eus ket da ouiet, na c'hwi naket," eme Jannig un tammig c'hwerv. "A pa ne vehe ket rezon erbet d'ober kement-se ne vehe ket kendalc'het d'en ober a rumm da rumm. Klevet em eus ma zad é lâret, a pa oan yaouank, en en doa-eñ klevet, un nozvezh sort get hennen, un diviz etre daou ejon, e-pad ma sone kreiznoz e orloj an ti-tan. Met biskoazh n'en deus vennet lâret da hani ar pezh en doa klevet an noz-se."

E ilinoù-brec'h harpet àr e zaoulin, e zaouarn digor-kaer astennet trema ar selam, Mazhev a vousc'hoarzhe atav.

"Ar loened ne gomzont ket alkent," a lâras-eñ.

"Geo. Ur wezh bep kant vlez, a lâront, da noz an Nedeleg, da greiznoz, e komzont. Hag an hani a zegouezh dezhañ bout etalte er c'hraou d'an eur-se, hennezh a glev traoù souezhus."

Hag, e harp he bazh, hep distroiñ he fenn, Jannig a yaas trema ar penn arall ag an ti, lec'h ma oa he gwele-kloz. Hag an holl o doa pellaet a-benn doc'h an oaled evit m'en dehe an tan roet sklaerder dezhi da vonet en he gwele. Mazhev, doc'h an tan, a grave e benn. Soñjal a rae : "Ar re gozh o deus kredennoù !"

Un herradig goude e oa didrouz tachenn Kervran. Aet e oa an dud d'ar vourc'h. Ne oa mui er gêr nemet ar veme, ar vestrez hag a oa é verat he bres evit ober krampouezh d'he zud a pa zazent ag an overenn, hag ar mevel hag a oa aet un herrad, é-kreiz ar pennhêr, da sellet doc'h an amzer ha da selaou doc'h an trouzioù stank a save ken spis e-kreiz an teñvelded sec'h a c'hronne an douar.

Klevet a rae, bouzar, klec'hier ar vourc'h é c'hervel ar gristenion da-dal ar C'hanedigezh ha, dre bep div wezh, ag ar flagennoù a dro-ha-tro e save betek e zivskouarn, darnoù a werzenn an Nedeleg a oa tud yaouank é kanal e-tal an norioù.

Meur a wezh e wele àr lein an tostennoù uhelañ, teodoù tan é kerzhet hag é kammdroiñ : steudoù tud, gete flammerennoù koad evor sec'het er forn ha soubet er rousin, evit splanniñ o hent.

Hag ar chas, bamet d'an nevezted, ne zehanent ket a harzhal.

Mazhev a rae atav soñjoù. Aet e oa e spered àr ar pezh a lâre Jannig : e c'helle un ejon komz, ur wezh bep kant vlez, da noz an Nedeleg, da greiznoz.

Met piv a oui pegoulz ec'h achu ar c'hant vlez ? Un taol-degouezh e vez neuze ? Pe e vez ret gouarn al loened pep blez ? Nag ur labour ! Hag evit klevet petra ? Neoazh, klevet en deus bet komz a gement-se a pa oa bugul e kostez an Arvor. Du-hont e veze lâret e oa daet o danvez da lod é klevet get al loened e pe tachad e veze argant kuzhet. Marse ur sort eh eus un dra bennak gwir er sorc'hennoù-se…

Hag eh a d'ar goloeg da denniñ plouz ha d'o c'has da graou ar saout. Goude eh a d'ar suler foenn da voutelliñ brec'hadoù evit ar roñseed hag an ec'hen ; ha ne vern e men eh a e stlej a-skourr doc'h e spered, èl mand eo ar foenn e-pign doc'h e vrec'h, ar soñj amoet-hont na c'helle ket dijabliñ anezhañ.

Ha just èl ma tiskenn trema kraou an ec'hen, eñ aet ha klevet kloc'h ar vourc'h é tiñsiñ evit an overenn. En desped dezhañ e soñj : "Difraeomp ! tostaat a ra da hanternoz."

Setu-eñ er c'hraou. Alum a ra ur c'houlaouenn rousin dalc'het en un tamm kestenn faoutet bountet er voger, hag e wel an daou ejon é taskeneat en o lec'h. Gourvezet int. A pa welont Mazhev é tegouezh get e foenn, e tistroont o fennoù kornek da sellet doc'h ar boued a gaser dezhe. Hañval eo get ar mevel e sellont doc'htañ get selloù truezus. N'en deus soñj bout biskoazh gwelet loened get selloù sort-se… Sevel a raont àr o goarigoù da zebriñ o foenn, boemet int ivez d'ar pred-se, degaset dezhe e-kreiz an noz.

Hag ar mevel en em daol àr ar plouz etalte hag e chom d'o c'hompren. Atav e ta ar soñj-hont da drebouliñ e benn. C'hoant en deus da sevel ha da vonet d'an ti ; met hañval eo e vehe-eñ staget ivez èl al loened. Prederi en deus da sevel ha prederi da glevet marse un dra bennak. Hiraezh ivez, a pa za soñj dezhañ e c'hallahe marse dizoliñ ur pochad bennak kuzhet dre-se.

An daou ejon a zalc'h da zebriñ a-vegad ha Mazhev da zaskeneat e soñjoù, en ur chakiñ ur blouzenn da verraat e amzer :

"Mechal ha komz a raint ?" a soñj-eñ. "Met un amoed on : perak e vehe henoazh e komzahent ? Gwell eo din monet da gousket. Neoazh," a soñj-eñ arre, " a pa yahent ha komz ? Na petra a lârint-int ?"

Hag eñ da zerc'hel èl-se ken na oa debret ul lodenn ag o foenn d'an daou loen. Ha neuze eñ aet ha klevet orloj an ti-tan é krog get e gentañ steud a zaouzek taol. Kentizh e tehan an daou loen a chakiñ ; sellet a raont trema Mazhev ; goude e tistroont o mojoù, unan trema an arall. Unan anezhe a ziskrap ar foenn get e droad hag en em laka da vusellat, ha Mazhev, e zaoulagad divarc'het getañ, er c'hlev é lâret d'e bar :

"Ur gwall zevezh hor bo a-benn digwener, ma far."

"Perak enta, ma far ?" eme an eil.

"É kas ar mevel bras d'an douar !..."

En ur glevet ar c'homzoù-se, setu pennfollet Mazhev. Sevel a ra a-herr, hag eñ er-maez, da redek, da redek, hep goût da veban eh a.

"A-benn digwener ! A-benn digwener !" a zalc'h-eñ da lâret en ur bostal. "A-benn digwener e vin kaset d'an douar !"

Treuziñ a ra douaroùier Kervran : labouret en doa enne lies get an daou ejon ; met ne ray ket mui pandeogwir, a-benn digwener, a-benn digwener…

Hag e red muioc'h eget biskoazh. Ne sell ket mui na doc'h kleuz na doc'h garzh. Strebaotiñ a ra get e votezadoù erc'h ; a-gamm-kaer eh a get an troc'hadoù digempouez staget doc'h e votoù. Aet eo el lanneg hag atav eh a en ur hejiñ ar bodoù lann goloet a erc'h. Tostaat a ra d'ar Blaouezh ha d'ar vengleuz gozh krouizet doc'h tor al lann. Tarzhet a zo un c'hwezenn àrnezhañ.

Met monet a ra atav en ur ziroufal : "A-benn digwener, a-benn digwener, a-benn di…"

N'en doa ket tizhet distag pelloc'h. Degouezhet eo àr vevenn ar vengleuz don, aet eo e droad en e raok en toull goulle ha kentizh, èl ur maen, e torimella bep-eil-penn en troc'had erc'h dastumet er vengleuz get an avel.

Hag an erc'h, hep trouz erbet, a serr àrnezhañ he diweuz gwenn, flour ha yen.

Achu eo an overenn. Emañ an dud é tonet d'ar gêr, sebouret get an anoued ; bale a ra en-dro teodoù tan ar flammerennoù e teñvelded an noz ha klevet a raer gwezhave, douget get an avel, tarzherezh ar botoù-koad àr an erc'h skornet. Gwiv ha lemm eo splannder ar stered ha pell du-hont e klever c'hoazh ur vouezh bennak é kanal :

Achu eo an overenn. Emañ an dud é tonet d'ar gêr, sebouret get an anoued ; bale a ra en-dro teodoù tan ar flammerennoù e teñvelded an noz ha klevet a raer gwezhave, douget get an avel, tarzherezh ar botoù-koad àr an erc'h skornet. Gwiv ha lemm eo splannder ar stered ha pell du-hont e klever c'hoazh ur vouezh bennak é kanal :

"Kanomp Noel, Noel, Noel,
Kanomp da Jezuz hor Salver,
Kanomp Noel…"

Daou zeiz goude, d'ar Gwener vintin eh ae daou ejon bras Kervran da gas ar mevel bras d'an douar.

Geriaoueg :
  • sklivennek : avel yen, hag a droc'h. (Skilfennek ?)
  • helest : drailhennoù koadek ar c'houarc'h, na c'hellont ket bout nezet (gg:chènevottes)
  • bara bonimal : bara gwenn.
  • reve : hervez.
  • henoazh : henozh, an noz-mañ.
  • rozell : amañ un doare rastell vras, hañval doc'h ar rozell a raer krampouezh geti, met brasoc'h.
  • ivarzh : hent don etre div c'harzh.
  • er-walc'h : a-walc'h.
  • alkent : evelkent.
  • steurmiñ : jabliñ.
  • skabev : skabell.
  • pennhêr : pennkêr.
  • suler : solier.
  • daskeneat : daskiriat.
  • àr o goarigoù : dousik, en ur gemer o amzer.
  • kompren : sellet pizh en ur gemer e amzer.
  • marse : marteze.
  • da veban : da belec'h.
  • Blaouezh : stêr : "Blavet" e galleg.



Arriù e oè er miz devéhan ag er blé : deùéhieu ber ha tioél; nozèhieu hir ha sklasus. El loér én hé ment, e splannè melén ha goapus ar en doar karnet, hag en aùél skliùennek, é huitellat ér gué, e zistagè azohtè en dél séh chomet doh er bareu hag ou lakè de zarneijal èl énedigeu penfollet. Iein bras e oè.

Met dé kent en Nedeleg, chetu koéhet en aùél ha habaskeit en amzér. Erh e goéhas, hag, é korv ur berrig amzér, ne oè mui anad nag a skosel, nag a glé : plén ha guén e oè er mézeu ol. Ne oè ket tu de labourat ér méz. Tiegeh Kervran en doè em-dolpet, kentih él en tioél, tro ha tro d'en uéled. Er meùel bras en doè lakeit ér cheminal skod en Nedeleg, ur pikol rèr derù, goarnet ér hardi a oudé en hanù. Én dro dehon éh oè paket, én ou saù, rondin ha brinsad séh .

Jannig, er vemé, en doè huéhet en tan, get un dornad hélest, ha dohtu en doè em-lédet er flam ér bern koed séh en ur voudal. Braùet er gohad tan ! Na bourapl bout azéet ar er bricheu én dro dehon, é koéniein get bara « bonimal » lardet mat get mél pé amonen fresk, revé hoant peb unan !

Ur potèuad chistr dous e oè étal er meùel bras ha kentih ma vezè gouléet, éh è d'er hargein d'en ti-chistr. Bléadchistr e oè : bléad leùinée oè deit geton.

A pe oè predet, ol en dud en doè em-stardet muioh hoah trema en uéled, aveit filaj beta ken ne vehè bet mal dehè kemér hent er vorh, aveit monet d'en overen a greisnoz.

Ha kours é vo ret monet rak difon e vo er herhed get en trohad, erh e zo.

Noz en Nédeleg ne vè ket labouret épad er filaj; chetu perak Maheu, é léh tapout é véh koarh de dilla, e doè azéet ar un tous koh étal en tan, adâl de jannig, er vam-goh, eit obér é gornad butum. Er bugul-seud en doè kavet é léh, ar é flutigeu, étré deulin er meùel, ha béh , e lakè de zuein é voteu koed get duadur paelon, é sel ag en overen.

« Poénius e vo kerhet, én henteu-sé hénoah, get en erh, emé Jannig. N'hellehen ket mé ataù, na bout é karehen, monet betag er vorh.

- Groeit em es hent get er rozel, beta lein er manné, e respont Maheu.

- Mat e hues groeit, me faotr; botezadeu eroalh e stleijeet én ivarheu e za goudé.

Dioallet ataù, bugalé, a pe veet é tonet d'er gér a goéhel en un toul benak hag a chomel én erh. Anaùet emes ur hroèdur hag en doè fariet elsé hag e oè chomet de verùel én ur veinglé goh, lonket d'en erh.

- Nen dé ket hoah tiù eroalh en trohad alkent memé, e lar er meùel aveit derhel un dén ; meit ha mèu e vehè.

- Estroh, eit get en dud vèu é tegoéh droug, Maheu. Guélet e vè tud iouank é kreiz ou ampertiz é koéh ha ré goh èlonn-mé, skuih en ol getè, é chomel ar en doar de sturmein er réral… »

A pe oè losket hé hornad butum d'er boufam - rak hutumat e hrè eùé én arben ag hé droug deulagad - hi e skarhas hé horn ar héh ivin merl klei hag e ziskennas diar hé skabèu ·aveit laret er beden. Kentih en ol obér èlti hagem-lakeit die respont d'ou zro.

Goudé erbeden,chetu hi ha laret : .

«Eh an d'em guélé, bugalé; sourein e hra er housked arnonn. Tuchant é vo mal eroalh d'er ré e ia d'en overen em-aléj ha keméren hent.

Peguir é chomet hui ér gér, Maheu, n'ankoéhet ket a lakat plouz fresk édan el lonned hag a rein beb a. vréhad foén dehè ardro kreisnoz. N'ankoéhet ket en deu éjon e zo ér hreu d'en dias; reit ur vréhad vat d'er ré-sé. E ti me zad em es guélet obér elsé bep plé ...

- Mechal·petra e arriùehè get er ré ne hrehent ket en dra-sé ? e oulennas Maheu, en ur voushoarhet goapus un tammig.

- Ne ouian ket, me faotr, na dobér erbet n'em es ket de ouiet, na hui naket, émé Jannig un tammig huerù. A pe ne vehè ket rézon erbet d'obér kement-sé, ne vehè ket kendalhet d'en obér a rum de rum. K1euet em es mé me zad é laret, a pe oen iouank, en en doè ean, kleuet, un nozeh sort get hennen, un deviz étré deu éjon, épad ma sonnè kreisnoz, é orloj en ti-tan. Met biskoah n'en des vennet laret de hanni er péh en doè kleueten noz-sé.».

E ilineu-bréh harpet ar é zeulin, é zehorn digor kaer, astennet trema er selam, Maheu e voushoarhè àtaù.

« El lonned ne gonzant ket alkent, e laras éan.

- Geou. Ur uéh bep· kant vlé, e larant, de noz en Nédeleg, de greisnoz, é konzant. Hag en hani e zegoéh dehon bout éta ltè ér hreu d'en eur-sé, henneh e gleu treu souéhus. »

Hag é harp hé bah, hep distroein hé fen, Jannig e ias trema er pen aral ag en ti, léh mah oè hé guélé klos. Hag en ol en doè pelleit aben doh en uéled eit m'en dehè en tan reit sklerdér de hi de vonet én hé guélé. Maheu doh en tan, e graùè é ben. Chonjal e hrè : « Er ré goh-man en des kredenneu ! »

Un herradig goudé éh oè didrous tachen Kervran.

Oeit e oè en dud d'er vorh. Ne oè mui ér gér nameit er vemé, er vestréz hag e oè é vérat hé bras eit obér krampoèh d'hé zud a pe zezent ag en overen, hag er meùel hag e oè oeit un herrad, é kreiz er penhér, de sellet doh en amzér ha de cheleu doh en trouzieu stank e saùè ken spis é kreiz en tioélded séh e hronnè en doar.

Kleuet e hrè, houar, klehiér er vorh é herùel er gristénion dedal er Hannedigeh ha, dré bep diù uéh, ag er flagenneu a dro ha tro, e saùé betag é ziskoharn, darneu a uerzen en N edeleg e oè tud iouank é kannal étal en norieu.

- Meur a uéh é huélè ar lein en tostenneu ihuélan, teadeu tan é kerhet hag é kamdroein : stedeu tud, getè flammérenneu koed ivo séhet ér forn ha soubet ér rousin, aveit splannein ou hent.

Hag er chas, bamet d'en neùéted, nezéhannent ket a harhal.

Maheu e hrè ataù chonjeu. Oeit e oè é spered ar er péh e larè Jannig : é hellè en éjon konz, ur uéh bep kant vlé, de noz en Nede1eg, de greisnoz.

Met più oui pegours éh achiù er hant vlé ? Un taol degoéh e vè nezé ! Pé é vè ret goarn el lonned pep plé? Nag ul labour ! Hag aveit kleuet petra? Neoah, kleuet en des bet eùé, konz a gement-sé a pe oè bugul é kosté en Arvor. Duhont é vezè laret é hoè deit ou danùé de lod, é kleuet get el lonned é pè tachad é vezè argant kuhet. Marsé ur sord, éh es un dra benak guir ér sorhenneu-sé ...

Hag, éh a d'er golveg de dennein plouz ha d'ou has de greu er seud. Goudé éh a d'er sulér foén de votellein bréhadeu aveit er ronsed hag en éhén; ha ne vern émen éh a é stleij a skour dohé spered, èl man dé er foén é pign doh é vréh, er sonj amoet hont ne hellè ket dijabein anehon.

Ha just èl ma tisken trema kreu en éhén, ean oeit ha kleuet kloh er vorh é tinsein eit en overen. En despet dehon é chonj: « Difréamb! tostat e hra de hantér-noz ».

Chetu ean ér hreu. Alun e hra er ouleuen rousin dalhet en un tam kestén feutet houtet ér vangoér, hag é huél en deu éjon é taskenéat én ou léh. Gourvéet int. A pe uélant Maheu e tegoéh get é foen, é tistroant ou fenneu kornek de sellet doh er bouid e gasér dehè. Haval é get er meùel é sellant dohton get selleu truhéus. N'en des chonj bout biskoah guélet lonned get selleu sord-sé... Seùel e hrant ar ou goarigeu de zèbrein ou foén, boémet ind eùé d'er pred-sé; degaset dehè é kreiz en noz.

Hag er meùel en: em-daol ar er plouz étaltè hag e chom d'ou hompren. Ataù é ta er chonj-hont de dreboulein é ben. Hoant en des de seùel ha de vonet d'en ti; met havaI é é vehè ean staget eùé èl el lonned. Perderi en des de seùel ha perderi de gleuet marsé un dra benak. Hireih eùé, a pe za chonj dehon é hellehè marsé dizolein ur pochad benak kuhet dré-sé.

En deu éjon e zalh de zèbrein a végad ha Maheu de zaskenéat é sonjeu, en ur chakein ur blouzen de verrat é amzér. « Mechal ha konz e hreint, e chonj ean? Met, un amoed on : perak é vehè hénoah é konzehent ? Guèl é dein monet de gousket. Neoah, e chonj ean arré, a peiehent ha konz? Na petra e lareint ind ?»

Hag ean de zerhel elsé bet ken ne oè dèbret ul loden ag ou foén d'en deu lon. Ha nezé ean oeit ha kleuet orloj en ti-tan é krog get é getan sted a zeuzek taol. Kentih é téhan en deu lon a ·chakein ; sellet e hrant trema Maheu; goudé é tistroant ou mojeu, unan trema en aral. Unan anehè e ziskrap er foen get é droed hag en em laka de vusellat, ha Maheu, é zeulagad divarhet geton er hleu é laret d'é bar: «Ur goal zeùeh hor bo aben digunér, me far.

- Perak enta, me far, emé en eil ?

- E kàs er m'eùel bras d'en doar !… »

En ur gleuet er honzeu-sé chetu penfollet Maheu. Seùel e hra a her, nag ean ér méz, de redek, de redek, hep gout de veban éh a.

« Aben digunér ! Aben digunér ! » e zalh ean de laret én ur bostal. « Aben digunér é vein kaset d'en doar ! »

Trézein e hra doareuiér Kervran: labouret en doè énnè liés get en deu éjon; met ne hrei ket mui, pen dé guir, aben digunér, aben digunér ...

Hag é réd muioh eget biskoah. Ne sel ket mui na doh klé na doh garh. Strebaotein e hra get é votez a deu erh ; a gam kaer éh a get en trohadeu digampouiz staget doh é voteu. Qeit é él lanneg hag ataù éh a én ur heijein er bodeu lann goleit a erh. Tostat e hra d'er Blanoeh ha d'er veinglé goh krouizet doh el lann. Tarhet e zo un huizen arnehon.

Met monet e hra ataù, én ur ziroufal: « aben digunér, aben digunér, aben di ... »

N'en doè ket tihet distag pelloh. Degoéhet é ar viùen er veinglé don, oeit-é droed én é raok én toul goulé ha kentih, èl ur maen, é torimella beb eil pen én trohad erh dastumet ér veinglé get aùél.

Hag en erh , hep trouz erbet,e cher arnehon hé divéz guen, flour ha iein.

Achiù é en overen. E ma en dud é tonet d'er gér, seboret get en aneouid ; balé e hra éndro teadeu tan e~ flammérenneu é tioélded en noz ha kleuet e hrér guehavé, douget get en aùél, tarhereh er boteu-koed ar en erh skornet. Guiù ha luem é splanndér er stired ha pèl duhont é kleuér hoah ur voéh benak é kannal:

Kannamb Noel, Noel, Noel,
Kannamb de Jézuz hor Salvér
Kannamb Noel ...

Deu zé goudé, d'er gunér vitin éh è deu éjon bras Kervran de gas er meùel bras d'en doar.



gravure
nuit de Noël

Le premier mois de l'année était arrivé: journées courtes et sombres ; nuitées longues et glaciales. La pleine lune brillait jaune et faible sur la terre racornie et le vent cinglant, sifflant dans les arbres détachait les feuilles sèches restées sur les branches et les faisait voleter comme des oiseaux affolés. Il faisait grand froid.

Mais le jour précédent la Noël, voici tombé le vent et adouci le temps. La neige tomba et en peu de temps, ni les ornières, ni les fossés ne furent plus apparents: toute la campagne était plate et blanche. Il n'y avait pas moyen de travailler au-dehors. La famille Kervran s'était rassemblée dès l'obscurité tout autour du foyer. Le grand valet avait mis dans la cheminée la bûche de Noël, une énorme souche, conservée dans la grange depuis un an. Autour d'elle, debouts, étaient placés avec soin rondins et brindilles secs.

Jannig, la grand-mère, avait attisé le feu d'une poignée de chévenottes et aussitôt la flamme avait gagné tout le bois sec en bourdonnant. Quelle belle flambée! Qu'il est agréable d'être assis autour sur des bancs à dîner de pain "bonimal" (blanc) bien tartiné de miel ou de beurre frais, selon le désir de chacun!

Un pichet de cidre doux se trouvait près du grand valet et dès qu'il était vide il allait le remplir à la cave. C'était une année de cidre: une année de joie l'accompagnait.

Après le repas, tout le monde se rapprocha encore plus du foyer pour veiller jusqu'à ce qu'il fût temps de prendre le chemin du bourg pour aller à la messe de minuit.

Et il faudra y aller de bonne heure car on marchera lentement avec la couche de neige.

La nuit de Noël, on ne travaillait pas durant la veillée; c'est pourquoi Maheu, au lieu de prendre sa botte de chanvre, s'était assis sur un vieux tabouret près du feu, en face de Jannig, la grand-mère, pour faire sa pipée de tabac. Le jeune berger avait trouvé sa place, accroupi, entre les genoux du valet et il se mit énergiquement à noircir ses sabots avec du noir de poêle en vue de la messe.

"Il sera difficile de marcher sur ces routes là ce soir avec la neige, dit Jannig. Je ne pourrais pas moi toujours, même si je voulais, aller jusqu'au bourg".

- j'ai fait un chemin avec la racle, jusqu'au sommet de la colline, répondit Maheu.

- Tu as bien fait, mon gars; vous aurez assez de bottées de neige à traîner dans les chemins creux d'après.

Faites attention toujours, mes enfants, lorsque vous viendrez à la maison de tomber dans un trou quelconque et de rester dans la neige. J'ai connu un enfant qui s'était égaré comme cela et qui était resté mourir dans une vielle carrière remplie de neige.

- La couche n'est pas encore assez épaisse tout de même mémé, dit le valet pour retenir un homme, à moins qu'il ne soit saoul

- Le malheur n'arrive pas qu'aux gens saouls, Maheu. On voit des jeunes gens en pleine forme tomber et les vieilles comme moi, dont tout le monde est fatigué, rester sur terre encombrer les autres..."

Lorsque la bonne femme eut fini sa pipe - car elle fumait aussi pour calmer son mal des yeux - elle vida sa pipe de son ongle de pouce gauche et descendit de son tabouret pour dire la prière. Et tous aussitôt de faire comme elle et de se mettre à répondre à leur tour.

Après la prière, la voici qui dit:

"Je vais au lit, mes enfants ; je suis accablée de sommeil. Il sera bientôt temps à ceux qui vont à la messe de se préparer et de prendre la route.

uisque tu restes à la maison, Maheu, n'oublie pas de mettre de la paille fraîche sous les bêtes et de donner à chacun une brassée de foin vers minuit. N'oublie pas les deux bœufs qui sont dans l'étable en bas ; donne leur à ceux-là une bonne brassée. Chez mon père j'ai vu faire comme cela chaque année...

- Je me demande ce qui arriverait à ceux qui ne le feraient pas? demanda Maheu, en un sourire un peu moqueur.

- Je ne sais pas mon garçon, je n'ai pas besoin de savoir, ni toi non plus, dit Jannig un peu amère. S'il n'y avait pas de raison de faire comme cela on ne continuerait pas à le faire de génération en génération. J'ai entendu mon père dire, quand j'étais jeune, qu'il avait lui-même entendu, une nuit pareille, une conversation entre deux bœufs pendant que sonnait minuit à l'horloge de la cuisine. Mais jamais il n'a voulu dire à personne ce qu'il avait entendu cette nuit-là."

Les coudes appuyés sur les genoux, les deux mains grande ouvertes, étendues vers la flamme, Maheu souriait toujours.

"Les bêtes ne parlent pas tout de même, dit-il.

- Si. Une fois tous les cent ans, à ce qu'on dit, la nuit de Noël, à minuit ils parlent. Et celui qui arrive à être près d'eux par hasard dans l'étable à cette heure-là, celui-là entend des choses surprenantes."

Et à l'aide de sa canne, sans se retourner, Jannig se dirigea vers l'autre côté de la pièce, là où se trouvait son lit clos. Et tout le monde s'écarta aussitôt du foyer pour que le feu éclaire sa marche vers le lit. Maheu près du feu se gratta la tête. Il pensait: "Les vieux ont de ces croyances!"

Peu de temps après la ferme de Kervran était silencieuse. Les gens étaient allés au bourg. Il n'y avait plus à la maison que la mémé, la maîtresse de maison qui était à pétrir sa pâte pour faire des crêpes à la maisonnée au retour de la messe, et le valet qui était allé un moment dans la cour, pour inspecter le temps et écouter les nombreux bruits qui s'élevaient si nets dans l'obscurité dense qui environnait la terre.

Il entendait, sourdement, les cloches du bourg qui appelaient les chrétiens à venir près de la crêche et, par deux fois, des vallons tout autour venaient à ses oreilles des bribes de gwerz de Noël que des jeunes gens chantaient près des portes. Plusieurs fois il vit en haut sur les collines les plus hautes, des langues de feu marchant et zigzagant: des files de gens et avec eux pour éclairer leur chemin, des torches de bourdaine séchées au four et trempées dans la résine.

Et les chiens, étonnés par la nouveauté, ne cessaient pas d'aboyer.

Maheu était toujours pensif. Son esprit était à ce que Jannig avait dit: le bœuf pouvait parler, une fois tous les cent ans, la nuit de Noël, à minuit.

Mais qui sait quand s'achèvent les cent ans? C'est un coup de hasard alors! Ou alors il faut surveiller les bêtes toute l'année? Quel travail! Et pour entendre quoi? Pourtant il avait entendu parler de cela lorsqu'il était berger du côté de la mer. Là-bas on disait que la fortune était venue à certains en entendant les bêtes révéler dans quel endroit il y avait de l'argent caché. Peut-être tout de même qu'il y a quelque vérité dans ces contes là...

Et il va à la meule tirer de la paille pour l'apporter à l'étable. Après il se rend au grenier à foin pour rassembler une brassée de foin destinée aux chevaux et aux bœufs; et n'importe où il va, il est accroché à sa pensée, comme le foin à ses bras, cette pensée idiote là ne peut le quitter.

Et précisément comme il descend vers l'enclos des bœufs, il entend la cloche du bourg sonner pour la messe. Malgré lui il pense: "Dépêchons-nous! Minuit approche".

Le voici dans l'étable. Il allume la torche de résine tenue par un morceau de châtaigner fendu enfoncé dans le mur, et il voit les deux bœufs ruminer dans leur coin. Ils sont couchés. Lorsqu'ils voient Maheu arriver avec son foin, ils tournent leur tête cornue pour regarder la nourriture qu'on leur apporte. Il semble au valet qu'ils le regardent avec des yeux compatissants. Il ne pense pas avoir jamais vu des bêtes avec un tel regard... Ils se lèvent lentement pour manger leur foin, surpris aussi par ce repas apporté au milieu de la nuit.

Et le valet se jette sur la paille près d'eux et y reste pour les entendre. Cette pensée-là revient toujours et trouble son cerveau. Il a envie de se lever et d'aller à la maison ; mais il semble qu'il est attaché comme les bêtes. Il craint de se lever et craint d'entendre peut-être quelque chose. Impatient aussi, lorsque lui vient la pensée qu'il pourrait découvrir une bourse quelconque cachée par là.

Les deux bœufs continuent à manger leur bouchée et Maheu à ruminer ses pensées en mâchant une paille pour patienter. "Je me demande s'ils parleront, pensait-il ? Mais je suis idiot: pourquoi ce serait ce soir qu'ils parleraient? Je ferais mieux d'aller me coucher. Pourtant il pense encore, et s'ils se mettaient à parler? Qu'est-ce qu'ils diraient?"

Il reste ainsi jusqu'à ce que les deux bêtes aient mangé une partie de leur foin. Et alors il entend l'horloge de la cuisine qui commence sa première série des douze coups. Aussitôt les deux bêtes cessent de mâcher ; elles regardent vers Maheu ; elles tournent ensuite leur museau l'un vers l'autre. L'une d'elles remue le foin de sa patte et se met à beugler, et Maheu, les yeux effarés par elle l'entend dire à son compagnon:

"Nous aurons une mauvaise journée vendredi prochain, mon ami.

- Pourquoi donc , mon ami, dit l'autre?

- A transporter le grand valet en terre!..."

Entendant ces paroles, Maheu s'affolle. Il se lève, et sort, pour courir, courir, sans savoir où aller.

"Vendredi prochain! Vendredi prochain! continue-t-il à dire en courant. "Vendredi prochain je serai transporté en terre!"

Il traverse les terres de Kervran: il les a souvent labourées avec ses deux bœufs ; mais il ne fera plus, dans un demi-jour vraiment, vendredi prochain, vendredi prochain...

Et il court plus que jamais. Il ne voit plus ni les fossés ni ses jambes. Il trébuche avec ses sabots enneigés ; il va en boitant nettement avec une quantité importante attachée à ses sabots qui le déséquilibre. Il atteint la lande et toujours il va en secouant les buissons d'ajonc couverts de neige. Il s'approche du Blavet et de la vieille carrière creusée dans le versant de la lande.

Il est assoiffé, couvert de sueur.

Mais il va toujours en haletant: " vendredi prochain, vendredi prochain, vendredi pro..."

Il ne put en dire plus. Il arrive sur le bord de la carrière profonde, son pied s'avance dans le vide et aussitôt, comme une pierre, il dégringole à la renverse dans la neige abondante accumulée dans la carrière par le vent.

Et la neige, sans aucun bruit, l'accueille de ses deux lèvres blanches douces et froides.

La messe est finie. Les gens reviennent à la maison, transis par le froid ; de nouveau les langues de feu éclairent la nuit et l'on entend parfois, porté par le vent, les bruits des sabots de bois sur la neige gelée. Gaie et vive est la splendeur des étoiles et au loin là-bas on entend encore une voix qui chante:

Chantons Noël, Noël, Noël,
Chantons pour Jésus notre Sauveur
Chantons Noël...

Deux jours après, le vendredi matin les deux grands bœufs de Kervran allaient porter le valet en terre.